شکی نیست که انسان برای بندگی و عبادت خدا آفریده شده‌است (ذاریات، آیه ۵۶)؛ زیرا او با عبادت بر پایه هدایت‌های تکوینی و تشریعی است که می‌تواند انوار صفات الهی سرشته در ذات خویش را به تمامیت برساند و در مقام خلافت مطلقه الهی قرار گیرد و به عنوان مظهر در ربوبیت و پرودگاری به اکمال و اتمام آفریده‌های دیگر بپردازد.
تاریخ انتشار :شنبه ۱۳ قوس ۱۴۰۰ ساعت ۰۹:۵۴
کد مطلب : 98312
در نوشتار حاضر نویسنده فلسفه شکرگزاری نعمت‌ها و زمینه‌های گرایش انسان به شکر نعمت را تشریح کرده‌است.
***
شکر، مساوی ایمان
شکی نیست که انسان برای بندگی و عبادت خدا آفریده شده‌است (ذاریات، آیه ۵۶)؛ زیرا او با عبادت بر پایه هدایت‌های تکوینی و تشریعی است که می‌تواند انوار صفات الهی سرشته در ذات خویش را به تمامیت برساند و در مقام خلافت مطلقه الهی قرار گیرد و به عنوان مظهر در ربوبیت و پرودگاری به اکمال و اتمام آفریده‌های دیگر بپردازد. (بقره، آیات ۲ و ۳ و ۲۱ و ۳۰ و۳۱ و ۱۳۸؛ آل عمران، آیه ۷۹)
حرکت در این مسیر تعالی در قالب ایمان و عمل صالح ممکن است و هر حرکت و تلاش دیگری بی‌نتیجه خواهد بود؛ زیرا در تقابل با ایمان قرار می‌گیرد و به عنوان کفر و نفاق موجب دوری از فلسفه خلقت انسان می‌شود. از این رو کفر در تقابل با ایمان قرار می‌گیرد و انسان‌ها به دو دسته اصلی مؤمن و کافر تقسیم می‌شوند.
شگفت اینکه از نظر قرآن، ایمان در قالب شکر خود را نشان می‌دهد؛ زیرا شکر شناخت احسان و نشر و اظهار آن در قالب قول و فعل است. (لسان العرب، ج ۷، ص ۱۷۰، «شکر»؛ مفردات الفاظ قرآن کریم، ص ۴۶۱، «شکر») از همین رو خدا در تبیین حقیقت ایمان به ساحت عمل توجه می‌کند؛ زیرا ایمان تنها تصدیق محمول برای موضوع در قالب معرفت شناختی نیست، بلکه تصدیق عملی قلب و گرایش مبتنی بر آن در ساحت انگیزه و عمل است؛ بنابراین شکر نعمت از نظر آموزه‌های قرآنی چنان اساسی و مهم است که آن را مساوی ایمان می‌داند؛ زیرا این شاکر است که در همه حال به بندگی قلبی، قولی و عملی رو می‌آورد و شاکر خدا در همه حال بوده و در این امر کم نمی‌گذارد؛ چنان‌که در بیان حقیقت ایمان نیز آمده‌است: الْإِیمَانُ مَعْرِفَهً بِالْقَلْبِ وَ إِقْرَارٌ بِاللِّسَانِ وَ عَمَلٌ بِالْأَرْکَانِ؛ ایمان شناخت قلبی و اقرار زبانی و عمل عضوی است. (نهج‌البلاغه، حکمت ۲۱۸)
از نظر قرآن، مؤمنان دائم در شکر هستند و با استفاده درست از هر نعمتی این شکر عملی را انجام می‌دهند؛ یعنی نه تنها با عبادت در قالب نماز یا سجده شکر، شکر قولی و عملی دارند، بلکه شکر قلبی خویش را در قالب بهره‌مندی درست از نعمت در جایی که خدا برای آن بیان کرده بجا می‌آورند و شکر عملی را به نمایش می‌گذارند؛ چنان‌که پیامبران (اسراء، آیه ۳؛ لقمان، آیه ۳۱) از جمله حضرت سلیمان نبی (ع) همه نعمت‌ها را در راستای انجام مأموریت حکومت الهی خویش به کار گرفت تا انسان به سعادت برسد و پرندگان و چرندگان و درندگان و بلکه حتی جنیان به کمال بایسته و شایسته خویش برسند. (نمل، آیات ۲۰ تا ۴۰؛ سباء، آیات ۱۳ تا ۱۹) باید یادآور شد که در این آیات واژه «شکور» بر عادت و تکرار شکر دلالت می‌کند. (مجمع‌البیان، ج ۵–۶، ص ۴۶۷؛ ج ۷–۸، ص ۶۰۰؛ الکشاف، ج ۲، ص ۵۴۰)
به هر حال، شکر نعمت‌ها بیانگر ایمان و کفران نعمت و ترک شکرگزاری به معنای کفر و بی‌ایمانی است که اکثریت مردم این گونه هستند. (بقره، آیه ۲۴۳؛ اعراف، آیات ۱۰ و ۱۷؛ سجده، آیات ۹ و۱۰) در حالی که انتظار این است که انسان دربرابر هر نعمتی به حکم ایمان، شکرگزار باشد (بقره، آیات ۱۵۲ و ۱۷۲؛ نحل، آیه ۱۱۴) و به قلب، زبان (ضحی، آیه ۱۱)، عمل و بهره‌مندی مناسب از نعمت (بقره، آیه ۱۷۲؛ نحل، آیه ۱۱۴)، خدا را سپاس گوید.
از نظر قرآن، شکرگزاری افراد در یک سطح و درجه و مرتبه نیست؛ زیرا درجه و مرتبه شکرگزاری با متغییراتی چون شناخت و ایمان، تغییر می‌کند، به طوری که هر کس دارای شناخت برتر و ایمان قوی‌تر و شدیدتری باشد، به همان میزان، درجه شکرگزاری او با دیگران فرق می‌کند. از همین رو در ساحت استمرار و مداومت در شکر نیز افراد با هم فرق دارند. (اسراء، آیه ۳؛ لقمان، آیه ۳۱؛ سباء، آیه ۱۳؛ شوری، آیه ۳۳)
عجز و ناتوانی از شکر تمام
انسان اگرچه تمام تلاش و کوشش خویش را برای شکرگزاری به کار گیرد، ولی نمی‌تواند حق شکرگزاری را به تمام کمال به جا آورد؛ زیرا نعمتهای الهی غیرقابل شمارش است تا جایی که انسان در برابر شکرگزاری همه نعمتهای الهی عاجز و ناتوان می‌شود. (ابراهیم، آیه ۳۴؛ نحل، آیه ۱۸)
امام سجاد (ع) می‌فرماید: فَآلاؤُکَ جَمَّةٌ ضَعُفَ لِسَانِی عَنْ إِحْصَائِهَا وَ نَعْمَاؤُکَ کَثِیرَهً قَصُرَ فَهْمِی عَنْ إِدْرَاکِهَا فَضْلا عَنِ اسْتِقْصَائِهَا فَکَیْفَ لِی بِتَحْصِیلِ الشُّکْرِ وَ شُکْرِی إِیَّاکَ یَفْتَقِرُ إِلَی شُکْرٍ؛ فَکُلَّمَا قُلْتُ لَکَ الْحَمْدُ وَجَبَ عَلَیَّ لِذَلِکَ أَنْ أَقُولَ لَکَ الْحَمْدُ؛ عطاهای انبوهت زبانم را از شمردنش ناتوان ساخته و نعمتهای فراوانت فهمم را از دریافتشان کوتاه کرده، تا چه رسد به بررسی کامل آنها، سپاسگزاری‌ات چگونه برای من امکان‌پذیر است در حالی که سپاسم نسبت به تو خود نیازمند سپاسی دیگر است، پس هر نوبت که گفتم تو را سپاس، بر من واجب شد که به خاطر آن باز بگویم تو را سپاس (مفاتیح‌الجنان، مناجات خمسه عشر، دعای شاکرین)
باید توجه داشت که انجام شکرگزاری به هر شکل قلبی، زبانی، فعلی و عملی، خود نیازمند معرفت و ابزار قوت است که اینها را نیز خدا به انسان می‌دهد، از همین رو، گفته می‌شود که هر شکری خود نیازمند شکر دیگری است. از سوی دیگر، هر دم از سوی خدا افاضه وجود و بقا می‌شود، به‌طوری که اگر دمی افاضه وجود نشود، انسان نیست می‌شود؛ بنابراین، همین نعمت وجود که دم به دم از سوی خدا افاضه می‌شود، نعمتی است که هر دم شکری را نیاز دارد. از همین رو امام سجاد (ع) در بیان عجز انسان در برابر شکرگزاری می‌فرماید: خدایا، پیاپی آمدن کرمت، برپا داشتن سپاست را از یاد من برد؛ و فراوانی بخششت مرا از شمارش ستایشت درمانده ساخت، و در پی هم آمدن احسانت مرا از یاد اوصاف نیکت بازداشت، و پشت هم رسیدن نعمتهایت مرا از گسترش خوبی‌هایت درمانده کرد، این است جایگاه آنکه به برازندگی نعمتهای تو و در برابر آن به کوتاهی خود اعتراف دارد، و به زیان خود به سستی در بندگی و هدر دادن نعمت‌ها گواهی می‌دهد و تویی دلجو، مهربان، نیکوکار کریم. (مفاتیح‌الجنان، دعای خمسه عشر، دعای شاکرین)
زمینه‌های شکرگزاری
از نظر آموزه‌های وحیانی عواملی موجب می‌شود تا انسان در مقام شکرگزاری برآید و تلاش کند تا در حد توان خویش شکرگزار خدا و نعمتهای بی‌پایان و بی‌شمارش باشد. از جمله این عوامل، موارد زیر است:
۱. معرفت و شناخت خدا و نعمت‌هایش: شکی نیست که معرفت و شناخت خدا و صفات الهی مهم‌ترین بستر در شکرگزاری است؛ زیرا کسی که نسبت به مقامات خدا و جایگاه او شناختی ندارد، گرایشی به ایمان و شکرگزاری ندارد، از همین رو در بیان حقیقت شکر، امر شناخت نعمت و صاحب نعمت به‌عنوان مولفه اصلی شکر مطرح می‌شود. در آیات قرآن به اشکال گوناگون به تعریف خدا و نعمتهای الهی توجه داده می‌شود؛ زیرا بدون شناخت خدا و نعمتهای او نمی‌توان انتظار شکرگزاری داشت. (واقعه، آیات ۶۸ تا ۷۰) البته خدا این توانایی را به انسان بخشیده تا بتواند خدا و نعمت‌هایش را بشناسد و مدعی ناتوانی در شناخت و بهانه‌جویی در این ساحت نشود. (نحل، آیه ۷۸؛ مومنون، آیه ۷۸؛ سجده، آیه ۹؛ ملک، آیه ۲۳؛ انسان، آیات ۲ و۳)
۲. کرامت الهی و امید به بخشش و عفو: عامل مؤثر دیگر در ایجاد بستر برای شکرگزاری در افراد مقام کرامت الهی است؛ زیرا خدای کریم کسی است که نپرسیده و نخواسته به انسان، وجود و نعمتهای دیگر عطا کرده‌است؛ چراکه او اهل عفو و بخشش و گذشت حتی از خطا و گناه است و بنده خطاکار و توبه‌کارش را محروم نمی‌سازد (بقره، آیات ۵۱ و ۵۲) چنین خدایی، چنان با کرامت خویش به انسان توجه دارد که همواره امید در دل انسان فروزان است. همین امیدی که انسان به خدا دارد و می‌داند که خدای غنی حمید هرکسی را که به سوی او برود و دعا کند و از او چیزی بخواهد، نومید بازنمی‌گرداند و شاکرین را پاسخی درخور می‌دهد و نعمت او را افزایش می‌دهد؛ زیرا همان‌طوری که خدا شکرگزاری را لازم می‌داند، خود در مقام شاکر، به کسانی که اهل شکر باشند نه تنها نعمت را افزایش می‌دهد بلکه به‌گونه‌ای به آنان شرح صدر می‌بخشد که ذات هویتی آنان از نظر کیفیت افزایش می‌یابد؛ چنان‌که خدا می‌فرماید: إِذْ تَأَذَّنَ رَبُّکُمْ لَئِنْ شَکَرْتُمْ لَأَزِیدَنَّکُمْ وَلَئِنْ کَفَرْتُمْ إِنَّ عَذَابِی لَشَدِیدٌ؛ و آنگاه که پروردگارتان اعلام کرد که اگر واقعاً سپاسگزاری کنید شما را افزونی و زیادت می‌دهم؛ و اگر ناسپاسی نمایید قطعاً عذاب من سخت خواهد بود. (ابراهیم، آیه ۷)
همین امیدواری به خدای شاکر کریم است که انسان را به شکرگزاری در اقسام گوناگون آن تشویق و ترغیب می‌کند؛ چنان‌که حضرت امام سجاد (ع) نیز در بیان این انگیزه در سپاسگزار می‌فرماید: الَّذِی لا یُخَیِّبُ قَاصِدِیهِ وَ لا یَطْرُدُ عَنْ فِنَائِهِ آمِلِیهِ بِسَاحَتِکَ تَحُطُّ رِحَالُ الرَّاجِینَ؛ وَ بِعَرْصَتِکَ تَقِفُ آمَالُ الْمُسْتَرْفِدِینَ فَلا تُقَابِلْ آمَالَنَا بِالتَّخْیِیبِ وَ الْإِیَاسِ وَ لا تُلْبِسْنَا سِرْبَالَ الْقُنُوطِ وَ الْإِبْلاسِ؛ خدا خواهنده‌اش را محروم نمی‌کند، و آرزومندش را از درگاهش نمی‌راند، به آستانت فرود می‌آید بار امیدواران؛ و در درگاه رحمت تو می‌ایستد آرزوهای عطاخواهان، پس آرزوهایمان را با محرومیت و ناامیدی روبه‌رو مساز؛ و جامه ناامیدی و دوری از رحمت را بر ما مپوشان. (مفاتیح‌الجنان، مناجات شاکرین)
از نظر امام سجاد (ع) انسان هرگز نباید از رحمت الهی نومید شود؛ زیرا خدا ما را برای رحمت آفریده (هود، آیه ۱۱۹) و بسیار بر ما رحمت نموده‌است (روم، آیه ۴۶) در حقیقت اوست که همواره در شدائد، یار و یاور ماست و اگر شاکر نعمتهای الهی باشیم، خدا آن را فزونی می‌بخشد و هرگز آن را به نقمت تبدیل نمی‌سازد. پس اگر به حکم سنت ابتلاء آزمونی را کرد، نباید در حالت سختی و شدت ابتلائات دست از شکرگزاری برداریم، بلکه همواره باید شاکر خدا و نعمتهای او باشیم و از خدا به‌عنوان خدای کریم درخواست داشته باشیم و در مقام شکرگزاری، او را به برترین‌ها بشناسیم و برترین‌ها را از او بخواهیم، چنان‌که امام سجاد (ع) در دعای خویش می‌فرماید: إِلَهِی فَکَمَا غَذَّیْتَنَا بِلُطْفِکَ وَ رَبَّیْتَنَا بِصُنْعِکَ فَتَمِّمْ عَلَیْنَا سَوَابِغَ النِّعَمِ وَ ادْفَعْ عَنَّا مَکَارِهَ النِّقَمِ وَ آتِنَا مِنْ حُظُوظِ الدَّارَیْنِ أَرْفَعَهَا وَ أَجَلَّهَا عَاجِلا وَ آجِلا وَ لَکَ الْحَمْدُ عَلَی حُسْنِ بَلائِکَ وَ سُبُوغِ نَعْمَائِکَ حَمْدا یُوَافِقُ رِضَاکَ؛ وَ یَمْتَرِی الْعَظِیمَ مِنْ بِرِّکَ وَ نَدَاکَ یَا عَظِیمُ یَا کَرِیمُ بِرَحْمَتِکَ یَا أَرْحَمَ الرَّاحِمِینَ؛ خدایا همان‌گونه که ما را به لطفت طعام دادی و با احسانت پروریدی، پس نعمتهای سرشارت را بر ما به انجام رسان، و ناگواری‌های ناخوشایند را از ما دور کن، و از بهره‌های هر دو جهان بالاتر و برترش را چه اینک و چه در آینده به ما عنایت کن، تو را سپاس بر خوبی آزمونت و بر نعمتهای سرشارت، سپاسی که درخور خشنودی‌ات باشد، و خیر وجودت را به جانب ما جلب کند، ای بزرگ، ای کریم، به مهربانی‌ات ای مهربان‌ترین مهربانان. (مفاتیج‌الجنان، مناجات شاکرین)
۳. احساس ذلت در برابر عزت الهی: انسان وقتی فقر ذاتی خویش را بشناسد و همه چیز را از جانب خدای غنی حمید بداند که بی‌نیاز و ستوده خصال است و نخواسته و نپرسیده عطا می‌کند (فاطر، آیه ۱۵) همین احساس ذلت در برابر خدای عزیز موجب می‌شود تا به سوی خدا گرایش یابد و با شکرگزاری، نعمتهای الهی را به سوی خود جلب و جذب کند و موجبات تغییر نعمت به نقمت را فراهم نیاورد. این‌گونه است که با توحید و اخلاص تمام (انعام، آیات ۵۲ و ۵۳) و به دور از هرگونه شرک (انعام، آیات ۶۳ و ۶۴) با شکرگزاری به نشر محامد الهی می‌پردازد و در قلب و علم و عمل آن را به نمایش می‌گذارد. امام سجاد (ع) نیز می‌فرماید: إِلَهِی تَصَاغَرَ عِنْدَ تَعَاظُمِ آلائِکَ شُکْرِی وَ تَضَاءَلَ فِی جَنْبِ إِکْرَامِکَ إِیَّایَ ثَنَائِی وَ نَشْرِی جَلَّلَتْنِی نِعَمُکَ مِنْ أَنْوَارِ الْإِیمَانِ حُلَلا وَ ضَرَبَتْ عَلَیَّ لَطَائِفُ بِرِّکَ مِنَ الْعِزِّ کِلَلا وَ قَلَّدَتْنِی مِنَنُکَ قَلائِدَ لا تُحَلُّ وَ طَوَّقَتْنِی أَطْوَاقا لا تُفَلُّ؛ خدایا در برابر بزرگی نعمتهایت سپاسم کوچک می‌نماید و در کنار اکرامت بر من ستایش و گزارشم از آن خود را پست و ناچیز نشان می‌دهد، نعمتهایت از انوار ایمان زینت‌هایی به من پوشاند، و لطایف نیکی‌ات خیمه‌هایی از عزت، بالای سرم افراشت، و عطاهایت گردن‌بندهای زیبنده‌ای به گردنم افکند که هرگز باز نشود، و طوق‌هایی بر من آویخت که به هیچ روی گسسته نگردد. (مناجات شاکرین)
payam-aftab.com/vdcci1qo.2bq4s8laa2.html
پربازدیدترین
آخرین اخبار