تغییر اقلیم یک تهدید باالفعل در مقابل بقا و پایداری کشورهای کم‌تر انکشاف‌یافته بسان افغانستان می‌باشد. به صورت مشخص، تغییر اقلیم منجر به تأثیرات منفی بالای محیط زیست، منابع طبیعی و میزان حاصل‌دهی محصولات زراعتی می‌گردد. از سویی دیگر، تغییر اقلیم عامل حوادث طبیعی از قبیل سیلاب، خشک‌سالی و لغزش زمین است. خطرات محیط زیستی عموماً عامل مستقیم جنگ نبوده بلکه باعث آسیب‌پذیرشدن اجتماع در برابر محرک‌های بی‌ثباتی و منازعه شده و منجر به تقابل روی استفاده از منابع طبیعی در هنگام بروز فجایع طبیعی می‌گردد.
این نوشته سعی دارد تا اثرات تغییر اقلیم بر روی جنگ و بی‌ثباتی را در کل و به صورت مشخص در افغانستان به بحث گیرد. تغییرات منفی محیط زیستی از یک سو و تلاش‌ها برای مبارزه با اثرات منفی آن از سویی دیگر، فشار اقتصادی و اجتماعی را بالای یک جامعه و دولت مربوطه وارد می‌کند که می‌تواند ظرفیت و تدابیر ضروری برای حفظ امنیت داخلی و ساختارهای امنیتی را مختل نماید. از سویی دیگر، تغییرات اقلیم باعث تشدید تهدیدات ناشی از فقر، ضعف ساختارهای نهادی، عدم اعتماد میان جوامع و دسترسی ناکافی به اطلاعات و منابع گردد.
افغانستان اقلیم خشک و نیمه‌خشک دارد و در دهه‌های اخیر شاهد پدیده‌های اقلیمی غیرمنتظره مانند بارش‌های بی‌موقع بوده‌است. تحقیقات نشان می‌دهد که اقتصاد ۷۵ تا ۸۰ فیصد مردم افغانستان وابسته به منابع طبیعی، بخصوص زراعت بومی یا معیشتی می‌باشد. این در حالیست که از مجموع زمین‌های افغانستان، تنها ۱۲ فیصد آن قابل زرع بوده و از آن جمله تنها ۵ فیصد مجموع زمین‌های این کشور که ۳٫۳ میلیون هکتار می‌باشد، تحت آبیاری قرار دارد و بطور منظم کشت می‌شود. متباقی ۷ فیصد مجموع زمین‌ها قابل کشت که ۴٫۵ میلیون هکتار است را زمین‌های للمی تشکیل داده که به شکل وقفه‌ای کشت می‌شود و مستقیماً به بارندگی متکی است. افغانستان از لحاظ منابع آبی (شیرین) در سطح منطقه یک کشور غنی شمرده می‌شود و با داشتن کوه‌های سر به فلک کشیده، سرچشمه آب چهار حوزه آب‌های فرامرزی در منطقه می‌باشد؛ اما با وجود این واقعیت، مناطق جنوبی و جنوب شرقی این کشور شدیداً از کم‌آبی رنج می‌برند. مطالعات صورت گرفته نشان می‌دهد که افغانستان در مقابل پدیده خشک‌سالی بسیار آسیب‌پذیر بوده و طی سال‌های اخیر خشکسالی‌های پی در پی مردم و طبیعت متنوع این کشور را متأثر ساخته‌است. همچنان بنا بر موقعیت حساس جغرافیایی، افغانستان یکی از آسیب پذیرترین کشورها در سطح جهان از لحاظ سازگاری با تغییرات اقلیم به‌شمار می‌رود. منازعات نیز سبب افزایش آسیب‌پذیری اجتماع و دولت در مقابل حوادث و تأثیرات تغییر اقلیم از طریق ضربه‌زدن به زیربناها، نهادها، منابع طبیعی و منابع معیشتی می‌گردد. آسیب‌پذیری محیط زیستی افغانستان از رتبه‌بندی شاخص انکشاف بشری ملل متحد، که در آخرین رده قرار دارد، نیز هویدا است؛ که نمایان‌گر ظرفیت پایین این کشور برای طرح‌ریزی برنامه‌های مقابله و سازگاری با تغییرات اقلیم می‌باشد.
در سال‌های اخیر تأثیرات ناگوار تغییر اقلیم در افغانستان بیش‌تر آشکار گردیده و کاهش فوق‌العاده در میزان بارش در این کشور ثبت شده‌است. مطابق به گزارش اخیر که از سوی اداره ملی حفاظت محیط زیست به نشر سپرده شده، سطح بارش در افغانستان ۳۰ ملی متر کاهش را نشان می‌دهد. در همین حال، با وجود کاهش قابل ملاحظه در آب‌های زیر زمینی به دلیل استفاده بی‌رویه از آن برای مصرف زراعتی و داخلی، یخچال‌های طبیعی افغانستان که در شمال این کشور موقعیت دارد نیز به شدت رو به تخریب و ذوب‌شدن می‌رود. طبق گزارش‌ها، از سال ۱۹۶۰ میلادی بدین‌سو، در هر دهه حد اوسط درجه حرارت در افغانستان حدود ۰٫۱۳ درجه سانتی‌گراد افزایش یافته و مطابق به پیش‌بینی‌هایی که توسط نهادهای مختلف صورت گرفته، میزان درجه حرارت افغانستان در آینده تحت دو سناریوی خوش‌بینانه و بدبینانه مورد بررسی قرار گرفته‌است. در نظریه خوش‌بینانه پیشبینی می‌شود که اوسط درجه حرارت در افغانستان تا سال ۲۰۵۰ میلادی، در حدود ۱٫۵ درجه سانتی‌گراد و تا سال ۲۱۰۰ میلادی، در حدود ۲٫۵ درجه سانتی‌گراد افزایش خواهد یافت؛ در حالی که، مطابق به نظریه بدبینانه پیشبینی می‌گردد که اوسط درجه حرارت تا سال ۲۰۲۵ میلادی، حدود ۳ درجه سانتی‌گراد و تا سال ۲۱۰۰ میلادی، در حدود ۷ درجه سانتی‌گراد افزایش خواهد داشت. شایان ذکر است که مطابق به هر دو سناریو، افغانستان با وضعیت ناگواری رو به رو خواهد شد. افغانستان کشوری است که نفوس‌اش با ضریب ۲٫۷ درصد در حال افزایش است و ۵۴ فیصد جمعیت‌اش زیر خط فقر قرار دارند؛ در همین حال ضریب بیکاری نیز در حال افزایش است و با افزایش تأثیرات تغییر اقلیم، احتمال می‌رود که دامنه منازعات و ناامنی‌ها بیش‌تر گردد.
تأثیرات تغییر اقلیم بر سکتورهای کلیدی در افغانستان
زراعت: با وصف کمک‌های فراوان که جامعه جهانی به افغانستان نموده، متأسفانه اکثریت مردم زیر خط فقر زندگی می‌کنند. طی سال‌های اخیر به اثر تغییرات غیرمنتظره در میزان و زمان بارش باران و برف و سیلاب‌ها و خشکسالی‌های غیرپیش‌بینی‌شده، زراعت و معیشت اکثریت مردم افغانستان به مخاطره مواجه شده و باعث خسارات چشم‌گیر به دهاقین شده‌است. به‌طور مثال می‌توان از سیلاب‌ها و برف کوچ‌های دو سال اخیر در مناطق شمال، بادهای ۱۲۰ روزه مناطق غربی و خشکی‌ها و کم‌آبی‌های مناطق جنوبی و جنوب شرقی نام برد، که دهاقین کشور را غافل‌گیر ساخته و باعث واردشدن خسارات هنگفت به زراعین کشور گردیده‌است.
انرژی: افغانستان میزان قابل‌ملاحظه‌ای از برق مصرفی خود را از کشورهای همسایه وارد می‌کند و مقدار اندکی را توسط توربین‌های آبی که بر روی آب‌های خروشان افغانستان قرار گرفته، مرفوع می‌سازد. یکی از تأثیرات ناگوار تغییر اقلیم این است که شدت و پایداری جریان آب را تحت تأثیر قرار داده و در نتیجه ظرفیت تولید انرژی آبی را به شدت کاهش می‌دهد.
منابع آبی: اخیراً کاهش آب در اکثر مناطق افغانستان آشکار بوده و تصور می‌گردد که در سال ۲۰۲۵ میلادی، میزان دسترسی به آب برای هر نفر در افغانستان نسبت به سال ۲۰۰۴ میلادی، تقریباً ۳۶ درصد کاهش یابد. مطابق به مطالعات صورت گرفته، عامل اصلی کاهش آب‌های سطحی و زیرزمینی در افغانستان سیلاب‌ها و خشکسالی‌های ناشی از پدیده تغییر اقلیم است. تا کنون برای مدیریت آب‌ها اقدامات جدی روی دست گرفته نشده و برای مهار آب‌های فرامرزی که از خاک افغانستان سرچشمه می‌گیرد، استراتیژی و پلان مدونی در دست نیست. این در حالیست که ارزش آب شیرین روز به روز بالا می‌رود؛ و دانشمندان از قبل هشدار داده‌اند که جنگ‌ها، خشونت‌ها و منازعات منطقه‌ای و جهانیِ آینده، بالای آب شیرین خواهد بود. افغانستان منازعات شدیدی را بالای آب‌های شیرین شاهد بوده و مردم از گذشته آب شیرین را منحیث ابزار قدرت استفاده نموده‌اند.
جنگل‌ها و زمین: اکثریت مطلق زمین‌های افغانستان عملاً یا با خطر فرسایش خاک مواجه اند یا به صحرا تبدیل شده‌اند. طبق تحقیقات صورت گرفته، حدود ۷۵ تا ۸۰ درصد زمین‌های افغانستان شدیداً در معرض صحراگرایی قرار دارند۶. در چند دهه گذشته، کاهش قابل‌ملاحظه‌ای در جنگل‌ها و پوشش‌های نباتی دیده شده‌است که ناشی از عدم مدیریت منابع جنگلی، قاچاق چوب و استفاده و قطع بی‌رویه درختان بوده‌است. باوجود این‌که جنگل‌ها نقش کلیدی را در متعادل‌ساختن اقلیم و توافق‌پذیری جوامع با تغییرات محیط زیستی دارند، اما برای جلوگیری از جنگل‌زدایی و از بین‌رفتن پوشش‌های نباتی، برنامه مشخص و مؤثری در دستور کار دولت نیست.
رابطه تغییر اقلیم و منازعه
تغییر اقلیم به مانند یک دشمن نامرئی حیات در روی کره زمین را با خطر جدی مواجه ساخته‌است. حوادث طبیعی می‌تواند منافع و امنیت ملی یک کشور را از طریق پدیدآوردن ناهنجاری‌های اقتصادی و اجتماعی با چالش مواجه سازد. به عبارت دیگر، تأثیرات مخرب تغییر اقلیم، ظرفیت‌های نهادی، ارائه خدمات عمومی و اقتدار یک کشور را به خطر جدی مواجه ساخته و در نتیجه باعث برهم زدن امنیت ملی یک کشور می‌گردد.
تاریخ گواه منازعات بی‌شمار بالای تقسیم و توزیع منابع طبیعی بوده‌است. درصورتی‌که منابع اساسی از قبیل آب، انرژی، منابع غذایی و سرپناه تخریب گردد یا بر اثر تغییر اقلیم به چالش کشیده شود، مردم دیگر نمی‌توانند ضروریات اولیه زندگی خویش را مرفوع سازند و ممکن است ناگزیر به مهاجرت‌ها، هجوم به شهرهای بزرگ، استفاده ناسالم و بی‌رویه از منابع طبیعی و صنایع استخراجی گردند. همچنین امکان می‌رود که حتی برای ادامه حیات و پیدا نمودن پول برای معیشت دست به مناقشات، جنایات، منازعات و خشونت‌ها بزنند. تحقیقات نشان می‌دهد که تغییرات اقلیم خطرات بالقوه را نیز به صحت و سلامتی انسان‌ها وارد می‌کند. نظر به پیش‌بینی‌های سازمان جهانی صحت در حدود ۲۵۰ هزار تن بین سال‌های ۲۰۳۰ و ۲۰۵۰ میلادی، در نتیجه خطرات ناشی از تغییر اقلیم از بین خواهند رفت. همچنان سوء تغذیه ناشی از تغییرات اقلیمی می‌تواند تا سال ۲۰۵۰ میلادی، تقریباً نیمی از بزرگسالان جهان را تحت تأثیر قرار دهد. حتی امکان می‌رود که میزان آسیب‌پذیری زنان بنا بر تشدید نابرابری‌های جنسیتی، اجتماعی و اقتصادی ناشی از تغییر اقلیم و اثرات مخرب آن افزایش یابد.
درصورتی‌که دولت استراتیژی و پلان‌های مؤثری را برای مدیریت این اوضاع روی دست نداشته باشد، بی‌نظمی‌های اجتماعی ناشی از توزیع منابع طبیعی و مقابله با ناهنجاری‌های اقتصادی و اجتماعی بیش‌تر شده و منتج به بروز منازعات و درگیری‌های شدید بین جوامع بر سر توزیع منابع خواهد شد.
در سال‌های اخیر، جهان شاهد مهاجرت‌های زیادی به دلیلگرمایش زمین و تغییرات اقلیمی بوده‌است. همچنین در داخل یک کشور نیز مردم زیادی بر اثر تغییر اقلیم و اثرات منفی ناشی از آن بی‌جا شده‌اند. با توجه به این‌که مرزهای کشور ما استحکام چندانی ندارد، درصورتی‌که اثرات مخرب تغییر اقلیم در سال‌های آینده فزونی یابد، مردم به کشورهای نسبتاً سرد و دارای اقلیم متنوع‌تر مانند افغانستان هجوم می‌آورند و باعث انتقال امراض و ناامنی‌ها در ممالک میزبان خواهد گردید. حال در چنین وضعیت، دولت افغانستان باید اقدامات جدی و عملی را هماهنگ با تمام وزارت‌خانه‌های کلیدی و سکتوری روی دست گرفته و عملی سازد تا مبارزه و سازگاری با تغییراقلیم به مثابه یک پروژه نه، بلکه به مثابه یک برنامه طویل‌المدت و پایدار ملی در نظر گرفته شود؛ تا اثرات مخرب تغییر اقلیم بقای کشور ما را به خطر نابودی مواجه نسازد.
پیشنهاد می‌گردد که برنامه‌های تحقیقی پیرامون تغییر اقلیم در افغانستان و اثرات مخرب آن روی دست گرفته شده تا شناخت بهتر از ماهیت و نوعیت آسیب‌پذیری مناطق و جوامع افغانستان در اثر تهدیدات تغییرات محیط زیستی به دست آمده و مطابق آن پلان‌ها و برنامه‌های مشخص طرح‌ریزی گردد. آسیب‌پذیری جوامع به فکتورهای مختلف اجتماعی، اقتصادی، سیاسی و محیط زیست وابسته است و بدون مطالعات مشخص از مناطق مختلف کشور مشکل خواهد بود تا رابطه میان تغییر اقلیم و امنیت به صورت مجزا درک شود.
جوامع محلی که اکثریت نفوس افغانستان را تشکیل می‌دهد، باید ظرفیت سازگاری با تغییر اقلیم و اثرات مخرب آن را از طریق ایجاد زیربناهای اساسی به دست آورند؛ زیرا انعطاف‌پذیری و خودکفایی جوامع می‌تواند ضعف‌های دولت ناشی از حضور و توانایی محدود در ارائه خدمات برای جوامع محلی را مورد پوشش قرار دهد. باید از فرصت‌های که جامعه جهانی برای مقابله با تغییر اقلیم و اثرات مخرب ناشی از آن فراهم نموده، استفاده اعظمی صورت گیرد و این تنها در صورتی امکان‌پذیر است که کار به اهل کار سپرده شود.
به عنوان مثال یکی از راه‌حل‌هایی که حکومت افغانستان می‌تواند به صورت گسترده روی آن سرمایه‌گذاری نماید، این است که جنگل‌ها و پوشش‌های گیاهی را گسترده ساخته و از تخریب آن‌ها جلوگیری نماید؛ چون این امر نه تنها در کاهش مقدار کاربن دای اکساید از اتموسفیر کمک می‌نماید، بلکه باعث تقویه خدمات اکوسیستم از قبیل ذخیره آب، فراهم‌ساختن منابع علوفه، کاهش خسارات ناشی از حوادث طبیعی مانند سیلاب‌ها و فرسایش خاک شده و در نهایت باعث رشد اقتصاد کشور و بلندرفتن ظرفیت سازگاری جوامع با تغییر اقلیم و اثرات مخرب ناشی از آن می‌گردد.
-صمیم هوشمند (متخصص محیط‌زیست) / هشت صبح
مأخذ:
۱- International Institute for Sustainable Development (IISD), ‘Climate change and fragile states: resilient development and the struggle for security’, IISD [website], p. 1, available ساعت <http://reliefweb.int/sites/reliefweb.int/files/resources/Climate_Change_and_Fragile_ States_Workshop_Report.pdf>
۲- UN General Assembly, ‘Climate change and its possible security implications: report of the Secretary General’, UN [website], 2009, p. 2, available ساعت http://www.un.org/ga/ search/view_doc.asp?symbol=A/64/350
۳- National Capacity Needs Self-Assessment for Global Environmental Management (NCSA) and National Adaptation Programme of Action for Climate Change (NAPA), Feb 2009 Pages # 14 & 38 R 1 & 7.
۴- UNEP, ‘Climate change in Afghanistan’, Post Conflict Disaster Management, UNEP 2003, available ساعت https://postconflict.unep.ch/publications/Afghanistan/Afg_CC_RuralLivelihoodsFoodSecurity_Nov2016.pdf
5- IPCC, ‘Summary for policymakers’, in IPCC, Climate change 2014: impacts, adaptation, and vulnerability. Part A: global and sectoral aspects. Contribution of Working Group II to the Fifth Assessment Report of the Intergovernmental Panel on Climate Change, Cambridge University Press: Cambridge, 2014, p. 8.
۶- UNDP, ‘Human Development Indices and Indicators’, ۲۰۱۸ Statistical Update, p.24, available ساعت http://hdr.undp.org/sites/default/files/2018_human_development_statistical_update.pdf
۷- مرکز پیشگویی های اقلیمی، ۲۰۱۸، پیشبینی خطرات اقلیمی افغانستان.
http://mail.gov.af/Content/files/Casia%20and%20Afghanistan%20August%202-Dari.pdf
8- Matthew Savage et al. Socio-Economic Impacts of Climate Change in Afghanistan, A reportto the Department of International Development, 2009, available ساعت https://www.weadapt.org/sites/weadapt.org/files/legacy-new/placemarks/files/5345354491559sei-dfid-afghanistan-report-1-.pdf
9- GoIRA, ‘Intended Nationally Determined Contribution’, Submission to the United Nations Framework Convention on Climate Change, p. 3, available at: http://www4.unfccc.int/Submissions/INDC/Published%20Documents/Afghanistan/1/INDC_AFG_Paper_En_20150927_.docx%20FINAL.pdf
10- Central Statistics Organization, Estimated Population of Afghanistan 2018-2019, available ساعت http://cso.gov.af/Content/files/
دیموگرافی%۲۰/ریاست/population/Final%20Population%201397.pdf
11- World Bank, Poverty Reduction in Afghanistan: Despite Economic Growth, Widening Inequality, available ساعت http://www.worldbank.org/en/topic/poverty/publication/poverty-reduction-in-afghanistan-despite-economic-growth-widening-inequality
12- The Washington Times, Climate change ‘urgent and growing threat’ to national security: Pentagon, available ساعت https://www.washingtontimes.com/news/2015/jul/29/climate-change-urgent-security-threat-pentagon/
13- WHO, ‘Climate change and health’, World Health Organization, 2018, available ساعت http://www.who.int/news-room/fact-sheets/detail/climate-change-and-health
14- Oliver-Smith, ‘The concepts of adaptation vulnerability, and resilience in the anthropology of climate change’, pp. 64-5. ,
۱۵- S. Leahy, 2018, climate change impacts worse than expected, global report warns; National Geographic. Available at: https://www.nationalgeographic.com/environment/2018/10/ipcc-report-climate-change-impacts-forests-emissions/