خواجه محمد خواجه‌ها کیانند؟

خواجه محمد
در درهٔ میدان در حوزهٔ پشتون نشین ولسوالی جلریز (حوزهٔ زیولات)، آرامگاهی بنام «زیارت خواجه محمد» پشت شاهراه کابل بهسود، در منطقه‌ای که به همین نام یاد می‌شود، قرار دارد. این آرامگاه سقف ندارد و متشکل از چهار دیوار بلند و یک در ورودی است که بر سر آن به زبان فارسی در یک لوحهٔ گچی بخط سیاه نوشته شده است: «گشاده باد به رحمت همیشه این درگاه – به حق اشهد الااله الاالله». روبروی دری ورودی و در وسط چهار دیواری مرقد خواجه محمد قرار دارد که از سنگ ساخته شده و طول آن بیش از دومتر و عرض آن حدود یک متر تخمین زده می‌شود و به دیوار مقابل دری ورودی وصل است. در انتهای طول مرقد به سمت سر خواجه و نزدیک دیوار، سنگ سفیدی که بسیار زیبا حکاکی شده و به ارتفاع حدود دو متر از زمین (به شمول ارتفاع اصل قبر) و با ضخامت حدود پنج سانتی مترنصب شده که در صفحهٔ سمت ورودی آن بعد از بسم الله الرحمن الرحیم، کلمهٔ طیبهٔ «لا اله الا اللّه» و بعد از آن آیهٔ مبارکهٔ «وَلاَ تَقُولُواْ لِمَنْ یُقْتَلُ فِی سَبیلِ اللّهِ أَمْوَاتٌ بَلْ أَحْیَاء وَلَکِن لاَّ تَشْعُرُونَ» حک شده است. بعد از آیۀ شریفه خواجه محمد چنین معرفی شده است: «مزار پر انوار فیض آثار حضرت خواجه محمد ابن ناقه سوار ابن حضرت خواجه بزرگ ابوبکر صدیق رضی الله تعالی عنه - 1244 ». در صفحۀ دوم( پشت) سنگ سفید ایستاده، بعد از بسم الله الرحمن الرحیم، سورهٔ مبارکهٔ فاتحه و سورهٔ مبارکهٔ توحید نوشته شده و در پایان چنین آمده است: «اللهم صل علی محمد و آله و صحبه بعدد ما فی جمیع القرآن حرفاً حرفا و بعدد کل حرفٍ الفاً الفاً برحمتک یا ارحم الراحمین.»
در لوحهٔ سنگی که به ارتفاع دو متر در سمت چپ مرقد، در دیوار نصب شده بعد از «الله اکبر» چنین نوشته شده است:
ای سرکوه تو پناه همه
عاقبت سوی توست راه همه
عفو فرمای جرم ما که تویی
درگذارندهٔ گناه همه
می‌توانی اگر سفید کنی
از کرم نامهٔ سیاه همه
وای برما به حشر اگر نبود
لطف و فضل تو عذر خواه همه
«طیب» از حضرت تو آن خواهد
که نپرسی ز سال و ماه همه
در مورد حسب و نسب، تاریخ ولادت و رحلت خواجه محمد چیزی معتبر و مستندی نوشته نشده است و کسی هم راجع به شخصیت او و شجره اش تا کنون معلوماتی ارائه نکرده است. برخی‌ها بخاطر پیشوند لقب خواجه در نامش همان طوری که در سنگ قبر هم حک شده ممکن است مغرضانه یا جاهلانه او را از نسل خلیفه اول جناب ابوبکر صدیق قلمداد کنند،اما این ادعا با واقعیت سازگاری ندارد.در هیچ منبع مذهبی و تاریخی ذکر نشده که فرزندان ابوبکر به خراسان بزرگ و بخصوص افغانستان مهاجرت کرده باشند و اگر مهاجرت می کردند بخاطر شهرت خلیفه اول مورخان آن را می نوشتند، چنان که از صحابی دیگر را نوشته اند. دوم این که فرزند بلافصل ابوبکر صدیق ناقه سوار نام نداشته و اگر نام می داشت مورخان و واقعه نویسان حتما آن را ثبت تاریخ می کردند، و سوم بر اساس ادعای که شده خواجه محمد نوۀ خلیفه اول است و این در حالی است که فتح افغانستان از زمان خلیفه سوم آغاز شد اما تثبیت نشده بود. در چنین شرایطی حضور نوۀ خلیه اول در درۀ میدان توجیهی ندارد. مطلب دیگر این که سنگ قبر خواجه سیدمحمد،حدود 173 سال قبل در اوج سلطۀ مذهبی و قومی پشتونهای سنی نوشته شده و شکی نیست که آن را متصدیان امور طبق عقیده و میل خود نوشته اند. این نوشه آنقدر ناشیانه است که خوددلیل واضحی بر دروغ بودن ادعای این که خواجه محمد نوۀ ابوبکر است می باشد.فرزندان و نوه های هیچ یک از خلفای چهارگانه در خراسان و از جمله افغانستان مدفون نیستند و هیج مرقد و آرامگاهی بنام آنان در سایر نقاط افغانستان وجود ندارد. با این حال چگونه فرزند و نوۀ خلیفه اول از تمام مناطق گذشته و در درۀ میدان ساکن شده است؛ در حالی که نه مانند فرزندان علی(ع) تحت تعقیب بوده و نه خطری او را تهدید می کرده است؟.
متأسفانه، شیعیان و بخصوص سادات درهٔ میدان (سنگلاخ و تکانه) هم هیچ اطلاعی کافی در بارهٔ خواجه سیدمحمد ندارند و فکر کرده‌اند که یکی از بزرگان اهل سنت می‌باشد.
قبل از آن که در مورد حقیقت در بارهٔ خواجه محمد پرداخته شود، لازم می‌دانم که در مورد کلمه و صفت «خواجه» معلومات مختصری ارائه شود. خواجه را دهخدا در لغتنامه اش، سید، بزرگ، آقا، و استاد معین آن را بزرگ، سرور، مالدار، دولتمند و نیز مرد اخته (خصی) معنی کرده‌اند. فرهنگ عمید نیز خواجه را مرد اخته دانسته است. در لغتنامه دهخدا خواجه اسم طائفه و مکان هم ذکر شده است.
در دانشنامه جهان اسلام جلد ۱۶، خواجه از القاب بزرگان و اعیان دورهٔ اسلامی دانسته شده و در بارهٔ ریشهٔ این کلمه چنین آمده است: «در بارهٔ ریشهٔ کلمه خواجه اتفاق نظر وجود ندارد. در بارهٔ اشتقاق این کلمه از ریشهٔ کهن فارسی دو فرض ذکر شده است. اول این که خواجه ترکیبی است از hva/xva اوستایی به معنای «خود» و cit به معنای «نیز» و در مجموع به معنای کس با هویت و شخصیت مستقل است؛ و دیگر این که کلمهٔ خواجه از اصل «خوتای چک» از خوتای پهلوی(= خدای) + چک (پسوند تصغیر = چه) است که در مجموع ممکن بود بصورت «خدایچه» در آید ولی در فارسی کار برد نیافته است (رجوع کنید به برهان، ج۲، ص۷۷۹، پانویس ۶). در زبان فارسی بیشترین کار برد این لقب در متون منظوم و منثوری است که در منطقهٔ خراسان پدید آمده است، چنان‌که به گفتهٔ مسعودی (ج۹، ص ۲۴) در خراسان نیز هر بزرگ یا رئیس را خواجه می‌خواندند.»
استاد معین در تعریف اصطلاحی واژهٔ خواجه، آن را عنوانی دانسته است که به پیروان فرقهٔ اسماعلیه در هند و ترکیه اطلاق می‌شود. در شمال افغانستان برخی خواجه‌ها خود را از نسل عباس عموی پیامبر معرفی می‎کنند و نیز برخی خواجه‌های افغانستان خود را از نسل خالد ابن ولید می‌دانند، چنان‌که خواجه شیخ غلام محی الدین غزنوی را خالدی معرفی کرده‌اند. در افغانستان، هم‌چنین خواجه‌ها را از اعقاب ابوبکر صدیق خلیفهٔ اول می‌دانند. در ترکستان قدیم(آسیای مرکزی) نیز خواجه را از اعقاب شیخین (خلیفه اول و دوم) می‌دانستند.
از مطالب پیش گفته به این نتیجه می‌رسیم که کلمهٔ خواجه به سه معنی کلی به کار می‌رود:

1- به عنوان صفت و القاب تشریفاتی به معنای سرور، سید، آقا، بزرگ، ثروتمند، و اخته، مانند خواجه نصیرالدین توسی، خواجه عبدالله انصاری، خواجه نظام الملک، خواجه‌ربیع، خواجه اباصلت، خواجه حسن گردیزی، خواجه محمد و ... سعدی شیرازی در گلستان حضرت ختم المرسلین را «خواجه عالم» خوانده است. پیامبر عظیم الشأن اسلام را خواجهٔ دوسرا و خواجهٔ رُسُل هم گفته‌اند. البته افراد اخته شده که خواجه نامیده می‌شدند، اغلب خدمتگذاران و نوکران دربارهای سلطنتی بودند که تعداد شان کم بود و نسلی از آنها باقی نمانده است.
2- به عنوان هویت قومی؛ قابل ذکر است که این روزها در افغانستان عده‌ای بنام قوم خواجه در شبکه‌های اجتماعی ظاهر شده و قصد دارند که فدراسیون سراسری خواجه زادگان افغانستان را تشکیل دهند.
3- به عنوان هویت منطقه‌ای و جغرافیایی، مانند: خواجه غار، خواجه بهاءالدین، خواجه رواش، خواجه محمد و ... که این اسم مکان‌ها از نام شخصیت‌ها گرفته شده است.

هم‌چنین، ذکر دو نکته را ضروری می‌دانم، یکی این که تاکنون دلایلی مستندی برای اثبات این که خواجه‌ها در افغانستان از نسل ابوبکرابن ابی قحافه، عباس ابن عبدالمطلب یا خالد ابن ولید باشند وجود ندارد، و دوم این که کلمهٔ خواجه بیشتر به معنای بزرگ، سرور، سید، آقا، عارف، زاهد، دانشمند، وزیر، صاحب دیوان، ثروتمند و پولدار به کار رفته است.
از تمام قرائن و شواهد چنین برمی‌آید که لقب «خواجه» برای «خواجه محمد» به عنوان صفت مثبت به معنای سید، سرور، بزرگ و عارف به کار رفته است، نه به عنوان هویت قومی و مکانی. برداشت من این است که خواجه محمد همان «سیدمحمد» فرزند شاه برهنه (کربلایی سید احمد که سید احمد کبیر هم نامیده شده است) می‌باشد که در حدود قرن هشتم هجری قمری می‌زیست. در این رابطه چند دلیل وجود دارد:

1- نوشته‌های فارسی در سنگ‌های مرقد خواجه محمد، اثبات کنندهٔ این مطلب است که مردم درهٔ میدان فارسی زبان و اکثر آنها شیعه مذهب بوده‌اند. در درهٔ میدان قبل از هجوم پشتون‌ها سه طایفهٔ هزاره، سادات شیعه و تاجیک زندگی می‌کردند. پشتون‌ها گرچه همه طوایف را سرکوب کردند، اما تاجیک‌ها را مانند سادات و هزاره‌ها قتل‌عام و مجبور به مهاجرت از محل سکونت شان نکردند؛ بنابراین، آنانی که مورد تعرض قرار گرفته و تصفیهٔ قومی و مذهبی شدند هزاره‌ها و سادات شیعه بودند و با توجه به این که خواجه محمد در جریان یورش پشتون‌ها به شهادت رسیده - و آیه ۱۵۴ سورهٔ بقره «وَلاَ تَقُولُواْ لِمَنْ یُقْتَلُ فِی سَبیلِ اللّهِ أَمْوَاتٌ بَلْ أَحْیَاء وَلَکِن لاَّ تَشْعُرُونَ» که در سنگ قبرش حک شده حاکی از شهادت شان می‌باشد- تعلق به سادات شیعه دارد که در آن زمان در درهٔ میدان از بند مامکی تا سرچشمه حضور چشمگیر و خانه و زمین داشتند.
2- در آن زمان از سادات، شخص معروفی غیر از سیدمحد فرزند سید احمد (شاه برهنه) در منطقه و کل درهٔ میدان و متعلقات آن وجود نداشت. بنا براین سیدی معروفی که در آن زمان به شهادت رسیده همان سیدمحمد است که بعداً کلمهٔ خواجه را برنام او افزوده‌اند.

خواجه سید محمد که در حدود قرن هشتم هجری قمری زندگی می‌کرد، مانند پدرش شاه برهنه (سید احمد) عالم و عابد بود و سه مرتبه به زیارت بیت‌الله الحرام مشرف شد. از سید محمد نیز دو پسر به نام‌های سیدعلی و سیدعارفین به‎جا ماند که سیدعلی جد سادات حسینی نسب سنگلاخ و سیدعارفین جد بخشی بزرگی از سادات بهسود، کجاب و درهٔ صوف می‌باشد.
علت مغفول ماندن هویت اصلی شهید خواجه سیدمحمد، استبداد بی‌امان قومی و مذهبی بود. بعد از سرکوب خونین شیعیان و بخصوص سادات در وردک و درهٔ میدان، مهاجمین سلطهٔ قومی و مذهبی شان را گسترش دادند و آن عده از ساکنان بومی که از تصفیه و نسل‌کشی جان سالم به در برده بودند مجبور به تغییر هویت قومی و مذهبی شدند و بخشی از آن‌ها در معدهٔ قوم مهاجم هضم شدند، مانند سادات و هزاره‌های وردک و جلریز. قرن‌ها تقیه و قطع رابطه با اقوام و هم مذهبان در مناطق دیگر، سبب شد که یاد و خاطرهٔ مردمان سرکوب شده در منطقه و شخصیت‌های چون خواجه سیدمحمد را نسل‌های بعدی فراموش کرده و با آنها بیگانه شوند.
-مصباح زاده

مولف : سید محمدباقر مصباح‌زاده

آفرین به برادر افغانستانی عزیز! اولین بار بود به یک سایت خبری کشور افغانستان مراجعه می کردم! مطلب جالب و خواندنی بود! به امید پیشرفت و شکوه هر چه بیشتر کشورتان!
از تهران

پاسخ به اين نظر

۰ ۰

سلام. از مطالب نوشته شده استفاده کردم و متشکر. ولی متاسفم که برخی عقده دارند طوری که آرزو می کنند از تهران پیشرفته تر شوند. در حالی که بنظر من این آزوی خوشی نیست. من آرزو میکنم که همه شهرهای کوچک و بزرگ افغانستان آباد و امن و با خوشی شود طوری که همه افغان ها به راحتی در کشور برسند. خود را با پیشرفت خود آزمون کرن خوش است. ایرانی ها هم در زمان جنگ و نگونساری خودشان پذیرا بودند. کم و کاست مهمانداری شان طبیعی می باشد.

این کاملا دور است که درافغانستان وایران سکونت ندارد شما از شکم خود حرف میزنید بر زابل ایران ببین فامیل خواجوی تست یا خیر ویا اصفهان بیبن خواجوی است یا کرمان خواجوی کرمانی شعار بزدگی که دردروازه قربان شیراز دفن است دوم شما میگوید خواجه ها نواده های خلسفه اول اسلام نست پس چرا به نام صدیقی یاد میشود قوم خواجه درولایت کاپیسا پروان هرات مزار لوگر نیمروز هرات فراه بادغیس میمنه تخار جلال اباد درودر کشور ایران درشرستان زابل زاهدان کرمان شیراز لارستان اصفهان حالا توداری با میشت دورغ میخوای چه ثابت اول برو درست تعقیق کن بعد چیزی بنویس درایران به نام یاد میشود دراستان فارس بنام صدیقی ودراصفهان وکرمان راهدان بنام خواجوی

من از خاندان خواجه های افغانستان هستم که از کاپیسا به ولسوالی خان آباد و سپس از آنجا به مرکز ولایت کندز نقل مکان کردیم.
من با نظر شما موافقم. خواجه ها در اکثر کشورهای آسیایی زیست دارند و این حقیقت انکار ناپذیر است.

سلام. لطفا اسم کتابهای خواجه محمد اسلام رو بنویسید.
یا فایل PDF اشون رو در سایتتون قرار بدید.
ممنون

سلام ممنون از معلومات تان،، اما باید بگم که آنچه شما در ارتباط به خواجه ها ذکر کردید کاملا اشتباه و بدور از حقیقت است.
شما تاریخ مهاجرت اقوام عرب را در زمان خلیفه سوم اسلام بخوانید که چند هزار خانواده عرب به خراسان برای تعلیم و تبلیغ دین اسلام آمدند.
فقط از شکم خود گفتن همه دروغ است

خواجه محمد / خواجه‌ها کیانند؟