محصول ماه رمضان، تقوا و تقوا وسیله‌ای برای منازل عالی‌تر است. علم و هدایت و رحمت الهی، بر اثر تقوا از سوی خداوند به انسان عطا می‌شود. از همه بالاتر، فلاح و رستگاری بر اثر تقوا به دست می‌آید. پس همگی باید کوشش کنیم این محصول و آذوقه بسیار ارزشمند را حفظ کنیم. با توجه به این مهم در ادامه بر آنیم به راهکارهایی از مهم‌ترین
راه‌های حفظ آثار معنوی روزه اشاره کنیم.
***
راهکارهای حفظ آثار معنوی روزه
۱) ایجاد اثر
ابتدا باید روزه‌دار واقعی باشیم تا آثار روزه ایجاد شود. روزه دارای درجاتی است و به تناسب همان درجات آثار آن نیز برای روزه‌دار خواهد آمد؛ پس در مرحله نخست باید بکوشیم روزه ما کامل و واقعی باشد؛ آنگاه به دنبال حفظ آثار آن باشیم.
امام صادق (ع) در روایتی مهم‌ترین آداب روزه واقعی را این‌گونه برشمرده‌اند: «بی‌گمان روزه، تنها دست‌کشیدن از طعام و آشامیدنی نیست و برای آن شرطی است که تنها با رعایت آن، روزه محقّق می‌شود و آن نگاهبانی معنوی و درونی است.»
امام (ع) در ادامه با یادآوری روزه سکوت حضرت مریم، فرمودند: هنگامی‌که روزه می‌گیرید:
۱) زبان خود را از دروغ نگه‌دارید.
۲) دیدگانتان را فرو پوشید.
۳) با یکدیگر نزاع نکنید.
۴) برهم حسد نورزید.
۵) غیبت یکدیگر را نکنید.
۶) با همدیگر مراء(جربحث‌هاى پرخاشگرانه و بى منطق) نکنید.
۷) دروغ نگویید.
۸) با همسرانتان نیامیزید.
۹) از اختلاف بپرهیزید.
۱۰) بر یکدیگرخشم نگیرید.
۱۱) به یکدیگر صفات زشت ندهید.
۱۲) دشنام و ناسزا نگویید.
۱۳) بر دیگران افترا نبندید.
۱۴) القاب زشت بر یکدیگر نگذارید.
۱۵) با هم مجادله نکنید.
۱۶) بر یکدیگر ستم نورزید.
۱۷) بی‌خردی نکنید.
۱۸) یکدیگر را نیازارید
۱۹) از یاد خدا و نماز غفلت نکنید.
۲۰) با سکوت، بردباری، صبر و راستگویی همراه شوید.
۲۱) از بدان و اشرار، سخن باطل، دروغ بپرهیزید و…(۳)
علاوه بر روایت یاد شده در روایات فراوان دیگری تأکید شده که پرهیز از خوردن و آشامیدن، به تنهایی نمی‌تواند ما را به همه آثار روزه رهنمون شود. پس اولین شرط برای حفظ آثار روزه، ایجاد اثر در ماه مبارک رمضان است.
۲)آمادگی برای روزه
شرط دیگر برای حفظ آثار معنوی روزه این است که شخص با آمادگی وارد ماه مبارک رمضان شود و به فرموده آیت‌الله خامنه‌ای: «باید مراقبت کنیم. باید در طول یازده ماهِ قبل از ماه رمضان، خود را آماده کنیم. اگر با آمادگی لازم، وارد ماه رمضان شویم، از ضیافت الهی بهره بیشتری خواهیم برد و برای سال آینده، یک درجه و یک سطح و یک کلاس بالاتر خواهیم رفت. آن وقت، هم در نفس و قلب خود و هم در محیط زندگی اجتماعی، آنچه شما را خشنود و راضی می‌کند، مشاهده خواهید کرد. اساس برنامه تربیتی و همه برنامه‌های زندگی در اسلام، همین موارد است. (۴)
۳)تقویت ایمان
هر چه ایمان فرد قوی‌تر باشد، تقوایش افزایش یافته و بهتر می‌تواند در برابر گناهان و لغزش‌ها استقامت کند، در مقابل، ضعف ایمان، افراد را به گناه سوق می‌دهد که نتیجه آن نابودی و حبط آثار اعمال نیک است. خداوند در قرآن کریم می‌فرماید: «و مَن یَکفُر بِالإیمانِ فَقَد حَبِطَ عَمَلُهُ وَ هُوَ فِی الآخِرَهِ مِنَ الخاسِرینَ»(۵)؛ و هر کس در ایمان خود کفر ورزد، قطعاً عملش تباه شده، و در آخرت از زیانکاران است. علامه طباطبایی کفر به ایمان را نداشتن التزام عملی به صورت مداوم معنا کرده و گفته‌است: اگر انسان یکی دوبار برخلاف مقتضای ایمان عمل کند، فاسق می‌شود، ولی اگر به صورت مستمر چنین کند، کفر به ایمان صادق خواهد بود و اعمال نیک او تباه خواهد شد. (۶) این معنا با روایاتی که آیه را تفسیر کرده‌اند نیز تأیید می‌شود. امام صادق (ع) فرمود: …کسی کفر به ایمان دارد که به آنچه خداوند امر کرده، عمل نمی‌کند و به آن رضایت نمی‌دهد. (۷) محمدبن‌مسلم از امام باقر یا امام صادق (علیهماالسلام) نقل می‌کند که کفر به ایمان عبارت است از عمل نکردن به دستورهای خدا به‌طوری که به کلی رها شود. بعد فرمود: و از آن جمله است کسی که نماز را عمداً رها کند؛ بدون آنکه خواب بماند یا کار دیگری او را از نماز بازدارد. (۸)
همان‌گونه که تضعیف ایمان باعث از بین بردن آثار اعمال نیک می‌شود؛ تقویت ایمان باعث پایداری اعمال نیک و سعادت آدمی خواهد شد.
۴)اجتناب از گناه
علت غایی روزه دستیابی به «تقوا» و دوری از گناه است؛ خداوند می‌فرماید: «ای کسانی که ایمان آورده‌اید، بر شما روزه نوشته شد چنان‌که بر آنان که پیش از شما بودند نوشته شد، باشد که پرهیزکار شوید.»(۹)
روزه ابعاد گوناگونی دارد، و آثار فراوانی از نظر مادی و معنوی در وجود انسان می‌گذارد که از همه مهم‌تر، بعد اخلاقی و فلسفه تربیتی آن یعنی تقوای الهی است. (۱۰)
تقوا در لغت از ماده «وقایه» و به معنی خودنگهداری و خویشتنداری(۱۱) و در اصطلاح دینی، به معنای حفظ خویشتن از مطلق محظورات است؛ تقوا درجاتی دارد که پایین‌ترین درجه تقوا، خویشتنداری
در برابر حرام‌های الهی است ولی در درجات بالاتر تقوا، علاوه بر ترک مکروهات، ترک بعضی از مباحات نیز در تحقق تقوا لازم می‌شود. (۱۲) چنان‌که پیامبر اکرم (ص) وجه نامگذاری پرهیزکار به متّقی را انجام ندادن برخی از مباحات به انگیزه پرهیز از حرام‌ها دانسته‌است. (۱۳)
از منظر قرآن کریم، گرامی‌ترین مؤمنان نزد خدا، با تقواترین آنها هستند: إِنَّ أَکرَمَکُم عِندَ اللَّهِ أَتْقاکُم؛ (۱۴) «با کرامت‌ترین شما، همانا با تقواترین شما است.»
رسول خدا (ص) در خطبه شعبانیه، اولویت اصلی اعمال ماه مبارک رمضان و بهترین عمل در این ماه را «ترک گناه» معرفی می‌کنند. حضرت در این خطبه به فضیلت‌ها و عبادات در این ماه و انجام مستحبات آن اشاره می‌کنند؛ اما در نهایت در پاسخ به پرسش حضرت علی (ع) که: یا رسول‌الله! بهترین عمل در این ماه چیست؟ فرمودند: «أَفضَلُ الأَعمَالِ فِی هَذَا الشَّهرِ الوَرَعُ عَن مَحَارِمِ‌اللَّه؛(۱۵) برترین اعمال در این ماه، ترک محرمات الهی است.»
بر این اساس یکی از مهم‌ترین اقدامات برای حفظ آثار روزه، ترک گناه است. هر گناه به منزله نقطه سیاهی است که بر دل انسان می‌نشیند و اگر این نقاط زیاد شود، دل تاریک شده و دیگر امیدی به اصلاح آن نمی‌رود. چنان‌که امام صادق (ع) فرمود: «إِذَا أَذنَبَ الرَّجُلُ خَرَجَ فِی قَلْبِهِ نُکتَهٌ سَودَاءُ فَإِن تَابَ انمَحَت وَ إِن زَادَ زَادَت حَتَّی تَغلِبَ عَلَی قَلبِهِ فَلَا یُفلِحُ بَعْدَهَا أَبَدا» هرگاه مرد مرتکب گناهی شود در قلب او نقطه سیاهی ظاهر می‌شود، اگر توبه کرد، آن سیاهی محو می‌شود ولی اگر بر گناهش افزود بر آن سیاهی نیز افزوده می‌شود تا جایی که سیاهی بر قلبش چیره می‌گردد و بعد از آن هرگز به رستگاری نمی‌رسد. (۱۶)
۵)مشارطه، مراقبه و محاسبه
عالمان اخلاق برای حرکت صعودی در مسیر صلاح و ایمنی از انحراف و سقوط تدریجی در وادی گمراهی، روندی سه مرحله‌ایِ فوق را توصیه کرده‌اند. (۱۷)
برای حفظ آثار روزه نیز این برنامه جامع خودسازی، کاربرد دارد. آیت‌الله خامنه‌ای ضمن تأکید برخودسازی می‌فرماید: «بزرگ‌ترین درس ماه رمضان، خودسازی است. اوّلین و مهم‌ترین قدمِ خودسازی هم این است که انسان به خود و به اخلاق و رفتار خود با نظر انتقادی نگاه کند؛ عیوب خود را با روشنی و دقّت ببیند و سعی در برطرف کردن آنها داشته باشد. این از عهده خود ما برمی‌آید و این تکلیفی بر دوش ماست.»(۱۸)
امام امت برنامه خودسازی سه‌گانه «مشارطه، مراقبه و محاسبه» را این‌گونه تشریح می‌کند: «مشارطه آن است که در اوّل روز مثلاً با خود شرط کند که امروز برخلاف فرموده خداوند تبارک و تعالی رفتار نکند و این مطلب را تصمیم بگیرد و معلوم است یک روز خلاف نکردن امری است خیلی سهل، انسان می‌تواند به آسانی از عهده برآید. تو عازم شو و شرط کن و تجربه نما، ببین چقدر سهل است.
پس از این مشارطه، باید وارد «مراقبه» شوی و آن چنان است که در تمام مدت شرط. متوجه عمل به آن باشی و خود را ملزم بدانی به عمل کردن به آن و اگر خدای نخواسته در دلت افتاد که امری را مرتکب شوی که خلاف فرموده خداست، بدان که این از شیطان و جنود اوست که می‌خواهند تو را از شرطی که کردی بازدارند. به آنها لعنت کن و از شر آنها به خداوند پناه ببر و آن خیال باطل را از دل بیرون نما… و به همین حال باشی تا شب که موقع «محاسبه» است و آن عبارت است از اینکه حساب نفس را بکشی در این شرطی که با خدای خود کردی که آیا به‌جا آوردی، و با ولی نعمت خود در این معامله جزئی خیانت نکردی؟ اگر درست وفا کردی، شکر خدا کن در این توفیق و بدان که یک قدم پیش رفتی و مورد نظر الهی شدی … و اگر خدای نخواسته در وقت محاسبه دیدی سستی و فتوری شده در شرطی که کردی، از خدای تعالی معذرت بخواه و بنا بگذار که فردا مردانه به عمل شرط قیام کنی و به این حال باشی تا خدای تعالی ابواب توفیق و سعادت را بر روی تو باز کند و تو را به صراط مستقیم انسانیت برساند.»(۱۹)
۶) تمرین بندگی
ماه مبارک رمضان، ماه تمرین بندگی است. برای حفظ آثار بندگی، ادامه تمرین و مداومت بر آن بسیار مهم است. در متون دینی نیز بر مداومت بر اعمال خوب تکیه شده‌است، به عنوان نمونه، امام باقر (ع) فرمود: «دوست داشتنی‌ترین عمل نزد خداوند، عملی است که بنده آن را ادامه دهد؛ هر چند اندک باشد»(۲۰)از نظر علمی و تجربی نیز ثابت شده‌است که برای نهادینه شدن صفات اخلاقی و معنوی، یک فرایند دو مرحله‌ای را باید طی کرد: شکل‌گیری و تثبیت. چنان‌که در مهارت‌هایی که انسان به دست می‌آورد نیز همین‌گونه است. ورزشکاران، حافظان قرآن و دیگر افرادی که مهارت خاصی دارند، اگر مدتی از تمرین دست بکشند، مهارت خودشان را از دست می‌دهند.
کسی که می‌خواهد اثرات ماه مبارک رمضان، نه تنها تا ماه رمضان بعدی، بلکه به‌عنوان یک سرمایه معنوی برای همیشه باقی بماند، باید ارتباط خود را با این ماه حفظ کند. نگه داشتن این ارتباط، ممکن نیست؛ مگر با انجام دادن همان اعمالی که در ماه رمضان انجام می‌داد.
او نباید ارتباط خودش با قرآن را قطع کند. باید هر روز ولو چند آیه، قرآن تلاوت کند، در روزهای خاص روزه بگیرد، شب زنده‌داری، هرچند اندک را ادامه دهد. در روایات نیز بر این مطلب تأکید شده‌است. از حضرت علی (ع) نقل شده که ماهی سه روز روزه بگیرید که معادل روزه یک عمر است. ما پنجشنبه اول و پنجشنبه آخر و چهارشنبه وسط ماه را روزه می‌گیریم(۲۱)
دربارهٔ مداومت بر قرائت قرآن امام باقر (ع) از پیامبر اکرم (ص) چنین نقل کرده‌است: هر کس در یک شب ده آیه از قرآن بخواند او را در زمره غافلان نمی‌نویسند و هر کس پنجاه آیه بخواند از اهل ذکر به‌شمار می‌آید، و هر کس صد آیه بخواند از اهل اطاعت محسوب می‌شود. (۲۲)
۷)تقویت اراده
از فوائد مهم روزه این است که روح انسان را تلطیف، و اراده انسان را قوی و غرائز او را تعدیل می‌کند. (۲۳) لذا برای حفظ آثار یاد شده باید فرد سعی کند اراده خودش را بیش از پیش استحکام بخشیده، در برابر وسوسه‌های شیطانی مقاومت کند. از این روست که در روایت‌های صحیحی که از پیامبر اکرم (ص) رسیده، روزه سپر آتش معرفی شده‌است: «الصَّومُ جُنَّهٌ مِنَ النَّارِ»(۲۴)
پی‌نوشت‌ها:
۱- بحار الانوار، ۹۶ – ص ۱۵۷؛ عیون اخبار الرضا – جلد ۱ – ص ۲۹۵،
۲–۲۳/۱۱/۱۳۷۲،
۳- بحارالأنوار، ج۹۳، ص۲۹۳،
۴–۰۱/۱۲/۱۳۷۴
۵- مائده/ ۵،
۶- المیزان، ج ۵، صص ۲۰۶–۲۰۷،
۷- تفسیر عیاشی، ج ۱، ص ۲۹۷،
۸- همان؛ نورالثقلین، ج ۱، ص ۵۹۵،
۹- بقره، ۱۸۳،
۱۰- تفسیر نمونه، ج۱، ص۶۲۹،
۱۱- لسان العرب، ج ۱۵، ص ۳۷۸؛ المصباح، ص ۶۶۹، «ذیل ماده وقی»،
۱۲-مفردات راغب، ص ۸۸۱،
۱۳- مجمع‌البیان، ج ۱، ص ۱۱۹؛ مستدرک الوسایل، ج ۱۱، ص ۲۶۷،
۱۴- حجرات، ۱۳،
۱۵-وسایل الشیعه، ج ۱۰، ص ۳۱۴،
۱۶- وسائل الشیعه، ج۱۵، ص۳۰۲،
۱۷- جامع‌السعادات، ج ۳، ص ۹۱–۱۰۲؛ چهل حدیث، ص ۹–۱۰،
۱۸–۲۵/۰۹/۱۳۸۰
۱۹-شرح چهل حدیث، ص۱۰،
۲۰- اصول کافی، ج ۳، ص ۱۲۹،
۲۱- تحف العقول عن آل الرسول، ص۱۱۳،
۲۲- ثواب الأعمال و عقاب الأعمال، ص ۱۰۳،
۲۳- تفسیر نمونه، ج۱، ص۶۲۹،
۲۴- کافی، ج۲، ص۱۹،
از: پاسدار اسلام ش ۴۴۷–۴۴۸
منبع : کیهان